Τι δεν θα μπορέσει να πει κανείς για τη διάρρηξη της Ευρωζώνης; Ήταν αδύνατο να την προβλέψουμε. Όλοι την έχουν προβλέψει. Παρακολουθούμε όλοι μας σε απευθείας σύνδεση την καθημερινή διάρρηξη της νομισματικής ζώνης του ευρώ η οποία καταρρέει εξαιτίας όλων των βασικών προβλημάτων που οι ευρωσκεπτικιστές περιέγραφαν αναλυτικά όταν το σχέδιο του κοινού νομίσματος ήταν ακόμη στα σκαριά. Και τι δεν είχαν προβλέψει; Είχαν μιλήσει για κρίση δημόσιου χρέους στις χώρες της ευρωπαϊκής περιφέρειας, για κατάρρευση της κυβέρνησης στην Ιταλία, για τη γερμανική αδιαλλαξία σε σχέση με το ‘υγιές χρήμα’ και το ρόλο της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας…
Η σημερινή κατάσταση της Ευρώπης όχι απλά μπορούσε να προβλεφθεί. Στην πραγματικότητα προβλέφθηκε. Κι όμως οι Ευρωπαίοι ηγέτες επέλεξαν να μην έχουν ένα εναλλακτικό σχέδιο. Θεώρησαν ότι αν έκαναν κάτι τέτοιο, θα προκαλούσαν τη μοίρα τους και θα αμφισβητούσαν τη δέσμευσή τους στο ευρώ. ‘Δεν υπάρχει σχέδιο Β’, έλεγαν και λένε ακόμη καμαρώνοντας. Αυτό όμως είναι πάρα πολύ κακό.
Από μια άποψη, για να είμαστε δίκαιοι, οι οραματιστές του ευρώ ήσαν άτυχοι. Το σύστημά τους δοκιμάστηκε, ίσως στα όρια της καταστροφής, 20-30 χρόνια πιο γρήγορα απ’ ό,τι έπρεπε. Ας θυμηθούμε ότι η ελπίδα τους ήταν πως το νέο ευρωπαϊκό νόμισμα θα επιτάχυνε την ανάπτυξη μιας ενιαίας ευρωπαϊκής πολιτικής ταυτότητας – μια απαραίτητη προϋπόθεση προκειμένου να εκπληρωθεί η μεγαλύτερη τους φιλοδοξία: η ίδρυση των Ηνωμένων Πολιτειών της Ευρώπης. Όταν οι Γάλλοι, οι Γερμανοί, οι Ιταλοί και οι Έλληνες θα ένιωθαν πιο πολύ πολίτες της Ευρώπης παρά πολίτες της δικής τους χώρας, το σχέδιο θα είχε ενισχυθεί αρκετά ώστε να αντέχει μείζονα σοκ σαν αυτά που βιώνει εδώ και δύο χρόνια η Ευρωζώνη.
Ένα στοίχημα
Επρόκειτο για ένα στοίχημα και ως τέτοιο θα πληρωθεί. Αν η καλή συγκυρία είχε κρατήσει περισσότερο, θα μπορούσε ενδεχομένως να διαμορφωθεί σταδιακά μια ευρωπαϊκή πολιτική ταυτότητα. Και δεν χρειάζεται να πάμε πολύ πίσω στην ιστορία της Ευρώπης του 20ου αιώνα για να δούμε πόσο πολύτιμη θα ήταν. Η ενίσχυση της πολιτικής και οικονομικής ολοκλήρωσης στην Ευρωπαϊκή Ένωση – με την υιοθεσία ενός ενιαίου νομίσματος – θα επιτάχυνε αυτή τη διαδικασία ενώ στο μεσοδιάστημα θα απέδιδε μεγάλα οικονομικά οφέλη στα μέλη της. Αυτό ήταν το σχέδιο. Δεν ευοδώθηκε.
Ενδεχομένως αν η Ευρώπη είχε κι άλλο χρόνο, να τα κατάφερνε. Οι θεσμοί της ευρωπαϊκής πολιτικής πάντα κινούνταν πιο μπροστά από τους ευρωπαϊκούς λαούς. Η υιοθέτηση του κοινού νομίσματος ποτέ δεν υποστηρίχτηκε από την πλειοψηφία των Γερμανών. Τα δημοψηφίσματα που έγιναν για την έγκριση του ευρωπαϊκού Συντάγματος σε κάποιες χώρες χρειάστηκε να επαναληφθούν ξανά και ξανά μέχρι οι ψηφοφόροι να δώσουν τη σωστή απάντηση. Οι Ευρωπαίοι πολιτικοί ηγέτες πάντοτε αψηφούσαν τους ψηφοφόρους τους. Και ως ένα βαθμό εκείνοι το είχαν συνηθίσει αλλά, βέβαια, πάντα υπάρχουν όρια.
Για να προχωρήσει περαιτέρω η ευρωπαϊκή διακυβέρνηση, θα έπρεπε να εξασφαλίσει και τη λαϊκή υποστήριξη. Μόνο έτσι θα μπορούσε να πετύχει το ευρώ. Αλλά οι ευρωπαϊκές ελίτ ήταν χαλαρές. Μέχρι κάποια στιγμή είχαν εξασφαλίσει μια αδιατάρακτη λειτουργία. Με την κρίση των αμερικανικών στεγαστικών δανείων υψηλού κινδύνου, η δοκιμασία ήρθε πάρα πολύ νωρίς.
Όχι στη δημοσιονομική ένωση
Η σημερινή αταξία της Ευρώπης προκύπτει από το κενό διακυβέρνησης που το ευρωπαϊκό σχέδιο ανέχτηκε θεληματικά. Ο κύκλος της ανάπτυξης, της ύφεσης και των οξύτατων χρηματοοικονομικών πιέσεων στις χώρες της ευρωπαϊκής περιφέρειας οφείλεται ως ένα βαθμό και στο ότι η ΕΕ δεν επέμεινε σε περιοριστικές πολιτικές όταν τα κράτη μέλη του Νότου άρχιζαν για πρώτη φορά να δανείζονται με το ευρώ με πολύ καλύτερους όρους. Σήμερα, προσπαθώντας να αντιμετωπίσει την κρίση, η ΕΕ αποδιαρθρώνεται επειδή δεν υπάρχει δημοσιονομική ένωση. Ξαφνικά το ζήτημα της εθνικής ταυτότητας έγινε ξεκάθαρο. Κανείς δεν θέλει να πληρώσει φόρους για να βοηθήσει τους ξένους.
Η Ευρωζώνη μπορεί να καταρρεύσει ως έχει – πολλές νομισματικές ενώσεις έχουν καταρρεύσει μέχρι σήμερα – αλλά δυστυχώς είναι αδύνατο να φανταστούμε την ελεγχόμενη αποδιάρθρωση της.
Θα μπορούσε να πει κάποιος πως ό,τι έχτισαν οι πολιτικοί μπορούν και να το γκρεμίσουν. Δεν είναι τόσο εύκολα τα πράγματα. Όταν φτιάχνεις μια νομισματική ένωση, δημιουργείς σταθερές ισοτιμίες. Όταν αποσύρεις ένα μέλος, οι ισοτιμίες απελευθερώνονται. Πώς αλλιώς να διαλύσεις μια νομισματική ένωση παρά αφήνοντας τις ισοτιμίες να αλλάξουν; Αυτή η προφανής ασυμμετρία έχει σοβαρότατες συνέπειες. Ποιος θα κρατήσει τις καταθέσεις του σε μια ιταλική τράπεζα αν η Ιταλία πρόκειται να εγκαταλείψει το ευρώ; Η νέα λιρέτα, στην οποία μπορεί σύντομα να μετατραπούν οι καταθέσεις σε ευρώ, θα υποτιμηθεί αμέσως μόλις δημιουργηθεί. Και η απλή προοπτική της λιρέτας μπορεί να προκαλέσει μια ‘συστημική’ μαζική έξοδο καταθέσεων από τις τράπεζες.
Ένας νέος χρηματοπιστωτικός κόσμος
Κι από εκεί και πέρα έχουμε τις άπειρες νομικές και τεχνικές περιπλοκές που ενέχονται στην εγκατάλειψη του ευρώ. Η κατάρρευση των προηγούμενων νομισματικών ενώσεων έγινε σε πιο απλές χρηματοπιστωτικές εποχές. Η μηχανική της επανεισαγωγής των εθνικών νομισμάτων ήταν βατή. Σήμερα δεν είναι. Η χρηματοπιστωτική ολοκλήρωση στην Ευρωζώνη είναι πλήρης. Σήμερα δεν υπάρχουν σύνορα για τις χρηματοπιστωτικές ροές. Οι συναλλαγές είναι δυνητικές και στιγμιαίες. Το σχήμα των διασυνοριακών υποχρεώσεων σε ευρώ είναι διαβολεμένα πολύπλοκο. Ποια συμβόλαια θα μετατραπούν στο νέο νόμισμα; Με ποιους όρους; Ποιος θα αποφασίσει;
Κάποιες επιλογές δεν μπορούν να ξεγίνουν. Στο νέο χρηματοπιστωτικό κόσμο που βρίσκεται στο χείλος ενός οικονομικού Αρμαγεδώνα, είναι δύσκολο να φανταστούμε τι μπορεί να σημαίνει η εγκατάλειψη του ευρώ.
Δυστυχώς, όμως μπορεί να έχουμε την πολύ κακή τύχη να το ανακαλύψουμε – εκτός κι αν οι ευρωπαϊκές κυβερνήσεις αντιληφθούν ότι η μόνη υγιής επιλογή είναι να αποδεχτούν τη λογική μιας νομισματικής ένωσης που δημιουργεί και τις υποχρεώσεις που πάνε μαζί της. Μεσοπρόθεσμα αυτό σημαίνει στενότερη δημοσιονομική ένωση. Σε άμεσους όρους, σημαίνει πρωτίστως ένα πράμα. Ότι πρέπει να δοθεί η εντολή στην Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα να εγγυηθεί το δημόσιο χρέος όλων των κρατών-μελών της Ευρωζώνης.
Πρόκειται για κάτι που οι ιδρυτές του ευρώ υποσχέθηκαν ότι δεν θα συμβεί ποτέ. Πίστευαν ότι παραβιάζει κάθε αρχή της υγιούς κεντρικής τραπεζικής. Είχαν δίκιο. Αργότερα, αυτές οι αρχές θα πρέπει να ξαναγραφτούν. Αργότερα, επίσης, η Ευρωζώνη θα χρειαστεί και νέους διακανονισμούς που θα τη φέρουν πιο κοντά στη δημοσιονομική ένωση. Τώρα όμως η Ευρωζώνη χρειάζεται μια κεντρική τράπεζα που θα μπορεί να κάνει για τα κράτη μέλη της ότι κάνει η FED για τις Ηνωμένες Πολιτείες. Οτιδήποτε λιγότερο θα είναι το πιο τζογαδόρικο στοίχημα της Ευρώπης μέχρι σήμερα.