Η θανάσιμη παγίδα του χρέους

Η ελληνική οικονομική περιπέτεια αποτελεί την κορυφή του παγόβουνου του προβλήματος της βιωσιμότητας του δημόσιου χρέους για πολλές αναπτυγμένες οικονομίες, και όχι μόνον για τις αποκαλούμενες PIIGS (Πορτογαλία, Ιταλία, Ιρλανδία, Ελλάδα και Ισπανία). Στην πραγματικότητα, σύμφωνα με πρόσφατες εκτιμήσεις του ΟΟΣΑ, η αναλογία του δημόσιου χρέους προς το ΑΕΠ στις προηγμένες οικονομίες θα αυξηθεί κατά μέσο όρο σε 100%. Ανάλογες εκτιμήσεις δημοσίευσε πρόσφατα και το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο.

Σε ό,τι αφορά τις χώρες PIIGS, το πρόβλημα δεν είναι μόνο τα υπερβολικά δημόσια ελλείμματα και η υψηλή αναλογία του δημόσιου χρέους προς το ΑΕΠ (σε διαφορετικό βαθμό και με διαφορετικά νούμερα για κάθε μία από τις πέντε χώρες). Το πρόβλημα έχει επίσης να κάνει με τα μεγάλα ελλείμματα του ισοζυγίου εξωτερικών πληρωμών, την απώλεια ανταγωνιστικότητας και, ως εκ τούτου, την αναιμική τους ανάπτυξη.

Οι πέντε αυτές οικονομίες έχαναν έδαφος σε μερίδια αγοράς προς όφελος της Κίνας και της Ασίας τουλάχιστον 10 χρόνια πίσω από σήμερα, εξαιτίας των χαρακτηριστικών των εξαγωγών τους που βασίζονταν στην ένταση εργασίας και είχαν χαμηλή προστιθέμενη αξία. Μετά από μια δεκαετία όπου οι μισθοί ανέβαιναν με ταχύτερο ρυθμό από την παραγωγικότητα, το μοναδιαίο κόστος εργασίας (και η πραγματική ισοτιμία που βασίζεται σ' αυτό) έχει αυξηθεί υπερβολικά. Η συνακόλουθη απώλεια ανταγωνιστικότητας εκφράζεται με τα μεγάλα και διαρκώς διευρυνόμενα ελλείμματα του ισοζυγίου τρεχουσών πληρωμών και την χαμηλή ανάπτυξη. Το τελικό χτύπημα για τις πέντε αυτές χώρες ήταν η ανατίμηση του ευρώ μεταξύ 2002 και 2008.

Συνεπώς, ακόμη και αν η Ελλάδα και οι άλλες χώρες των PIIGS έχουν την πολιτική βούληση να περιορίσουν δραστικά τα μεγάλα δημόσια ελλείμματά τους – και το ‘αν’ παραμένει σημαντικό, με δεδομένη την πολιτική αντίσταση στην περικοπή των κρατικών δαπανών και την αύξηση της φορολογίας – η μεγάλη δημοσιονομική συμπίεση, τουλάχιστον βραχυπρόθεσμα, θα επιδεινώσει καίρια την παρούσα ύφεση καθώς η υψηλότερη φορολογία και οι χαμηλότερες κρατικές δαπάνες θα περιορίσουν τη συνολική ζήτηση. Αλλά σε περίπτωση πτώσης του ΑΕΠ, είναι αδύνατο να επιτευχθούν οι στόχοι περί ελλείμματος και δημόσιου χρέους (σαν αναλογία του ΑΕΠ). Αυτή ακριβώς είναι η θανάσιμη παγίδα του χρέους που έπνιξε την Αργεντινή στο διάστημα 1998 - 2001.

Η αποκατάσταση μιας βιώσιμης ανάπτυξης απαιτεί πραγματική υποτίμηση του νομίσματος. Υπάρχουν μόνο τρεις τρόποι με τους οποίους αυτό μπορεί να γίνει. Ο ένας είναι ο αποπληθωρισμός που θα μειώσει τις τιμές και τους μισθούς κατά 20% ως 30%. Αλλά ο αποπληθωρισμός συνδέεται με την παρατεταμένη ύφεση και καμιάς χώρας η κοινωνία και το πολιτικό σύστημα δεν μπορούν να αντέξουν παρατεταμένες περιόδους ύφεσης και δημοσιονομική λιτότητα για να πετύχουν μια πραγματική υποτίμηση. Πολύ πριν από αυτό μπορεί να έχουμε στάση πληρωμών και έξοδο από το ευρώ.

Ο δεύτερος τρόπος βρίσκεται στην υιοθέτηση του γερμανικού μοντέλου για την επιτάχυνση των διαρθρωτικών μεταρρυθμίσεων και την αναδιάρθρωση των επιχειρήσεων με στόχο την ενίσχυση της αύξησης της παραγωγικότητας, ενώ παράλληλα η αύξηση των μισθών θα κινείται σε μέτρια επίπεδα. Αλλά η Γερμανία χρειάστηκε 10 χρόνια για να περιορίσει το μοναδιαίο εργατικό κόστος της με αυτό τον τρόπο. Αν η Ελλάδα και η Ισπανία άρχιζαν σήμερα να ακολουθούν το παράδειγμά της, το βραχυπρόθεσμο κόστος της ανακατανομής των πόρων θα ήταν τεράστιο ενώ τα οφέλη, σε όρους υψηλότερων ρυθμών ανάπτυξης, θα χρειαζόταν πολλά χρόνια μέχρι να φανούν.

Τέλος ο τρίτος δρόμος είναι η σημαντική κάμψη του ευρώ. Αλλά στην περίπτωση αυτή ο κύριος ωφελημένος θα είναι η Γερμανία. Και για να πέσει επαρκώς το ευρώ, θα πρέπει ο κίνδυνος στάσης πληρωμών της Ελλάδας να γίνει τόσο μεγάλος και η μετάδοσή του με την άνοδο των σπρεντ των κρατικών ομολόγων των υπολοίπων PIIGS τόσο ισχυρή, που η διεύρυνση και μόνη αυτή των σπρεντ σε τέτοια επίπεδα μπορεί να προκαλέσει διπλή ύφεση στην Ευρωζώνη προτού τα οφέλη της υποτίμησης του ευρώ φανούν.

Εκτός λοιπόν και αν πιστέψουμε σε ένα θαύμα, η Ελλάδα μοιάζει να βρίσκεται κοντά στην αφερεγγυότητα. Στην έναρξη της κρίσης της Αργεντινής, το δημοσιονομικό έλλειμμα, το δημόσιο χρέος και το έλλειμμα του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών της χώρας (ως αναλογία του ΑΕΠ) ήταν περί το 3%, το 50% και το 2% αντίστοιχα. Αυτές οι αναλογίες για την Ελλάδα είναι πολύ χειρότερες: 12,9%, 120% και 10%. Χρειάζεται λοιπόν μια τεράστια προσπάθεια από πλευράς της ίδιας της χώρας,, πολλή τύχη και η στήριξη της Ε.Ε. και του ΔΝΤ προκειμένου να μειωθούν οι πιθανότητες μιας ελληνικής στάσης πληρωμών και της εξόδου από την Ευρωζώνη.

Η σύνδεση της Ελλάδας με τις άλλες χώρες της Ευρωζώνης είναι σήμερα πολύ μεγάλη ώστε η χώρα να αφεθεί να καταρρεύσει. Τα τρία τέταρτα των ελληνικών κρατικών ομολόγων αξίας 400 δις δολαρίων κρατούνται από ξένους επενδυτές, κυρίως ευρωπαϊκά χρηματοπιστωτικά ιδρύματα, και μια άτακτη στάση πληρωμών θα μπορούσε να οδηγήσει σε μεγάλες ζημιές και να διακινδυνεύσει μια συστημική κρίση. Επιπλέον η μετάδοση της αναταραχής στα σπρεντ των κρατικών ομολόγων των άλλων PIIGS θα ήταν οξύτατη και θα κινδύνευε να ανατρέψει τις οικονομίες και αυτών των χωρών.

Παρά την απέχθεια της Γερμανίας και της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας προς την ιδέα της ‘διάσωσης’, οι Έλληνες έχουν απόλυτη ανάγκη από επίσημη στήριξη και μεγάλου ύψους οικονομική συνδρομή φέτος, και μάλιστα με επιτόκια που βοηθούν πραγματικά ώστε η παρούσα έλλειψη ρευστότητας της Αθήνας να μην εξελιχθεί σε αφερεγγυότητα. Φυσικά ακόμα και η επίσημη στήριξη θα κατευνάσει το πρόβλημα μόνο μέχρι τον επόμενο χρόνο. Ο μαγικός τριπλός στόχος της επίτευξης βιώσιμων αναλογιών δημόσιου ελλείμματος και δημόσιου χρέους, της πραγματικής υποτίμησης και της αποκατάστασης της ανάπτυξης, είναι εντελώς απίθανο να επιτευχθεί, ακόμα και με οικονομική στήριξη.

Όλα τα εγχειρήματα διάσωσης χωρών που στέφθηκαν από επιτυχία - Μεξικό, Κορέα, Ταϊλάνδη, Βραζιλία, Τουρκία - διακρίνονταν από δύο προϋποθέσεις: την πειστική προθυμία των χωρών να επιβάλουν δημοσιονομική λιτότητα και διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις για την αποκατάσταση της ανάπτυξης και επίσημη υποστήριξη με μεγάλα δάνεια που χορηγήθηκαν προκαταβολικά. Η μεταρρύθμιση χωρίς λεφτά στο τραπέζι δεν αποδίδει καθώς οι νευρικοί επενδυτές αποσύρουν τα λεφτά τους από μια χώρα που δεν διαθέτει τα απαιτούμενα συναλλαγματικά αποθέματα για να.αποτρέψει το ισοδύναμο μιας τράπεζας που κινείται στη βάση του βραχυπρόθεσμου παθητικού της.

Έτσι, μετά από το αρχικό της σχέδιο που ήταν 100% προβληματικό, αφού θα έδινε χρήματα στην Ελλάδα όταν θα ήταν πια πολύ αργά - μόνο αφού η χώρα θα είχε βρεθεί αντιμέτωπη με μια κρίση αναχρηματοδότησης - και με επιτόκια που θα καθιστούσαν το χρέος μη βιώσιμο, η Ευρώπη ξαναβρήκε τα μυαλά της και προχώρησε σε ένα νέο σχήμα που είναι πιο κοντά στο τυπικό πλαίσιο παροχής συνδρομής του ΔΝΤ: υποστήριξη με οικονομική συνδρομή που παρέχεται προκαταβολικά και σε επιτόκια καλύτερα των αγορών.

Ο χρόνος θα δείξει αν αυτό το σχέδιο μπορεί να δουλέψει: αν, δηλαδή, η Ελλάδα, παρά τα προβλήματα ρευστότητας που αντιμετωπίζει, αποδειχτεί φερέγγυα, χάρη στην εφαρμογή της δημοσιονομικής λιτότητας και των διαρθρωτικών μεταρρυθμίσεων, αλλά και με τη βοήθεια της παρεχόμενης οικονομικής συνδρομής. Αλλά όπως έγινε με την Αργεντινή, τη Ρωσία και το Εκουαδόρ, η Ελλάδα μπορεί να αποδειχτεί αφερέγγυα αν η προσαρμογή αποτύχει να αποκαταστήσει τη βιωσιμότητα του χρέους και της ανάπτυξης.

Προς το παρόν η διεθνής κοινότητα έχει αποφασίσει να προχωρήσει με βάση το σχέδιο Α. Αν αυτό αποτύχει, θα περάσει στο σχέδιο Β που προβλέπει στάση πληρωμών με στόχο τον περιορισμό του ελληνικού χρέους σε βιώσιμα επίπεδα και έξοδο της Ελλάδας από την Ευρωζώνη ώστε να καταστεί δυνατή η υποτίμηση και η αποκατάσταση της ανταγωνιστικότητας και της ανάπτυξης.