Ημέρες διπλής ύφεσης

Μετά την κρίση του 2008-2009 και την ανάκαμψη που υποστηρίχθηκε τεχνητά με τις επεκτατικές δημοσιονομικές πολιτικές των ανά τον κόσμο κυβερνήσεων, τα νομισματικά μέτρα ‘ποσοτικής χαλάρωσης’, αλλά και την παροχή κρατικών κεφαλαιών διάσωσης σε μεγάλα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα, η επιρροή των μέτρων εξαντλείται και φαίνεται ότι η παγκόσμια οικονομία από φέτος επιβαδρύνεται. Το χειρότερο, δε, είναι πως δεν έχουν αντιμετωπιστεί ακόμη οι μείζονες υπερβολές που τροφοδότησαν αυτήν την κρίση – δηλαδή η υπερχρέωση και η υπερβολική μόχλευση του ιδιωτικού τομέα: νοικοκυριών, τραπεζών και άλλων χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων καθώς και του μεγαλύτερου μέρους των εταιρειών.

Η απομόχλευση του ιδιωτικού τομέα έχει μόλις αρχίσει. Συν τοις άλλοις όμως, στις αναπτυγμένες οικονομίες έχουμε τώρα την υπερχρέωση του δημόσιου τομέα, που εξαιτίας των αντικυκλικών κεϋνσιανών μέτρων τόνωσης της οικονομίας και του τεράστιου κόστους της κοινωνικοποίησης των ζημιών του χρηματοπιστωτικού συστήματος, επιβαρύνθηκε με μεγάλα ελλείμματα και συσσώρευσε υπέρμετρο χρέος.

Όλα αυτά σημαίνουν ότι, από τη στιγμή που η απομόχλευση των νοικοκυριών, των χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων και των κρατών αρχίζει να οδηγεί σε συρρίκνωση της καταναλωσης και των επενδύσεων, αυτό που έχουν μπροστά τους οι προηγμένες οικονομίες είναι, στην καλύτερη περίπτωση, μια παρατεταμένη περίοδος αναιμικής και υποτονικής ζήτησης.

Σε παγκόσμιο επίπεδο, οι χώρες με υπερβάλλουσα κατανάλωση – οι ΗΠΑ, η Βρετανία, η Ισπανία η Ελλάδα και άλλες – πρέπει τώρα να προχωρήσουν σε απομόχλευση και να μειώσουν τις κρατικές δαπάνες, την κατανάλωση και τις εισαγωγές τους.

Αλλά καθώς οι χώρες με μεγάλα αποταμιευτικά πλεονάσματα – η Κίνα, οι αναδυόμενες οικονομίες της Ασίας, η Γερμανία και η Ιαπωνία – δεν αυξάνουν εν τω μεταξύ δαπάνες και κατανάλωση ώστε να αντισταθμίσουν την συρρίκνωση των δαπανών των κρατών που προχωρούν σε απομόχλευση, η ανάκαμψη της παγκόσμιας συνολικής ζήτησης θα παραμείνει αδύναμη, πιέζοντας την παγκόσμια ανάπτυξη ακόμη πιο χαμηλά.

Η επιβράδυνση της παγκόσμιας ανάπτυξης αποτυπώθηκε στα στοιχεία δεύτερου τριμήνου του 2010 και θα επιταχυνθεί στο δεύτερο ήμισυ του έτους. Με την έναρξη της εφαρμογής των προγραμμάτων λιτότητας σε διάφορες χώρες, τα δημοσιονομικά μέτρα τόνωσης της οικονομίας θα εκλείψουν. Η προσαρμογή των αποθεμάτων, που τροφοδότησε την ανάπτυξη για ορισμένα τρίμηνα, θα εξαντλήσει τη δυναμική της. Παρομοίως θα περιοριστούν οι επιπτώσεις των πολιτικών φοροαπαλλαγών που έκλεβαν ζήτηση από το μέλλον – όπως η παροχή κινήτρων αγοράς αυτοκινήτων και κατοικιών – καθώς εκπνέουν τα σχετικά προγράμματα. Ιδιαίτερα προβληματικές παραμένουν οι συνθήκες των αγορών απασχόλησης, με ελάχιστες νέες θέσεις εργασίας να δημιουργούνται και με μια αυξανόμενη αίσθηση δυσπραγίας των καταναλωτών.

Το πιο πιθανό σενάριο για τις προηγμένες οικονομίες είναι πλέον μια μέτρια ανάκαμψη σχήματος U, ακόμη κι αν αποφύγουμε τελικά μια διπλή ύφεση σχήματος W. Στις ΗΠΑ, ο ετήσιος ρυθμός ανάπτυξης ήταν ήδη χαμηλότερος των προσδοκιών κατά το πρώτο εξάμηνο του 2010 (2.7% στο πρώτο τρίμηνο και ένα εκτιμώμενο 2.2% στο δεύτερο). Ο ρυθμός ανάπτυξης αναμένεται να επιβραδυνθεί περαιτέρω στο δεύτερο εξάμηνο του 2010 και κατά το 2011 σε 1.5%.

Όποιο γράμμα του αγγλικού αλφαβήτου κι αν επιλεγεί για την αποτύπωση της καμπύλης της αποδοτικότητας της αμερικανικής οικονομίας, το βέβαιο είναι πως ό,τι έρχεται θα βιωθεί σαν ύφεση. Σε αυτό θα συμβάλλουν η πολύ μέτρια δημιουργία νέων θέσεων εργασίας, η περαιτέρω αύξηση της ανεργίας, τα μεγάλα κυκλικά δημόσια ελλείμματα, η νέα πτώση των τιμών κατοικιών, η διεύρυνση των ζημιών των τραπεζών από στεγαστικά δάνεια, πιστωτικές κάρτες και άλλους τύπους δανείων και ο κίνδυνος προώθησης προστατευτικών μέτρων ενάντια στην Κίνα από το Κογκρέσσο.

Τα πράγματα θα είναι ακόμη χειρότερα στην Ευρωζώνη. Με την έναρξη των μέτρων λιτότητας και την πτώση των χρηματιστηριακών αγορών, ενδέχεται η ανάπτυξη στα τέλη του 2010 να αποβεί μηδενική. Η μεγάλη άνοδος των σπρεντ των κρατικών και εταιρικών ομολόγων θα αυξήσει το κόστος του κεφαλαίου και η ενίσχυση της αποφυγής ανάληψης κινδύνων, της μεταβλητότητας και των κινδύνων των κρατικών ομολόγων θα υπονομεύσει περιατέρω την επιχειρηματική, επενδυτική και καταναλωτική εμπιστοσύνη. Όσο για την εξασθένηση του ευρώ, ναι μεν θα βοηθήσει στη βελτίωση της εικόνας του εξωτερικού ισοζυγίου της Ευρώπης, όμως τα όποια οφέλη θα αντισταθμιστούν από τις ζημιές στις εξαγωγικές και αναπτυξιακές προοπτικές των ΗΠΑ, της Κίνας και των αναδυόμενων οικονομιών της Ασίας.

Ακόμη και η Κίνα θα εμφανίσει σημάδια επιβράδυνσης, πρωτίστως εξαιτίας των προσπαθειών της κυβέρνησης να θέσει υπό έλεγχο την υπερθέρμανση της οικονομίας. Η επιβράδυνση των προηγμένων οικονομιών, σε συνδυασμό με το πιο αδύναμο ευρώ, θα ψαλιδίσουν περαιτέρω τους ρυθμούς της κινεζικής ανάπτυξης, από το 11% και πλέον σήμερα σε 7% ως το τέλος του έτους. Κι αυτά είναι πολύ κακά νέα για τις εξαγωγικές προοπτικές των άλλων χωρών της Ασίας καθώς και των κρατών που είναι πλούσια σε εμπορεύματα, τα οποία κατά βάση εξαρτώνται από τις κινέζικες εισαγωγές.

Άλλο ένα σημαντικό θύμα θα είναι η Ιαπωνία, όπου η αναιμική αύξηση των πραγματικών εισοδημάτων πιέζει την εγχώρια ζήτηση και η όποια χαμηλή ανάπτυξη της χώρας εξαρτάται από τις εξαγωγές προς την Κίνα. Η Ιαπωνία πλήττεται επίσης από χαμηλή αναπτυξιακή δυναμική, εξαιτίας της έλλειψης διαρθρωτικών μεταρρυθμίσων, των προβληματικών και αναποτελεσματικών κυβερνήσεών της (4 πρωθυπουργοί σε 4 χρόνια), του υπερβολικού της δημόσιου χρέους, των αρνητικών δημογραφικών τάσεων και του ισχυρού γεν που πιέζεται όλο και πιο πάνω από τις παγκόσμιες εξάρσεις αποφυγής του κινδύνου.

Ένα σενάριο σύμφωνα με το οποίο η αμερικανική οικονομική ανάπτυξη επιβραδύνεται σε 1.5%, η Ευρωζώνη και η Ιαπωνία περνούν σε στασιμότητα και οι ρυθμοί ανάπτυξης της Κίνας πέφτουν κάτω του 8% ασφαλώς και δεν συνεπάγεται παγκόσμια ύφεση, όμως θα βιωθεί ως τέτοια. Και στην περίπτωση αυτή κάθε επιπρόσθετος κλονισμός μπορεί να οδηγήσει την ασταθή παγκόσμια οικονομία εκ νέου στην ύφεση.

Οι πιθανές πηγές ενός τέτοιου αντίξοου σοκ είναι πολλές. Μπορεί να επιδεινωθεί το πρόβλημα του κινδύνου ορισμένων κρατικών ομολόγων της Ευρωζώνης, και να οδηγήσει σε έναν ακόμη γύρο διορθώσεων των τιμών των περιουσιακών στοιχείων, σε ενίσχυση της αποφυγής ανάληψης κινδύνου σε παγκόσμιο επίπεδο, σε αύξηση της μεταβλητότητας και σε διάχυση των προβλημάτων στο χρηματοπιστωτικό σύστημα. Και ένας φαύλος κύκλος διόρθωσης των τιμών των περιουσιακών στοιχείων προς τα κάτω, μαζί με μια πιο αδύναμη παγκόσμια ανάπτυξη, και σε συνδυασμό με απροσδόκητες αντιξοότητες που δεν έχουν μέχρι στιγμής αποτιμηθεί από τις αγορές, μπορούν να οδηγήσουν σε περαιτέρω πτώση των αξιών και σε ακόμη χαμηλότερη ανάπτυξη – μια δυναμική που θα κινδυνεύσει εν τέλει να βυθίσει την παγκόσμια οικονομία ξανά στην ύφεση.

Και κανείς δεν μπορεί να αποκλείσει το ενδεχόμενο μιας ισραηλινής επίθεσης στο Ιράν μέσα στους επόμενους 12 μήνες, σενάριο που, αν επαληθευτεί, θα εκτοξεύσει τις διεθνείς τιμές του πετρελαίου ξανά στα ύψη, όπως ακριβώς είχε γίνει το καλοκαίρι του 2008, βυθίζοντας την οικονομία σε παγκόσμια ύφεση.

Τέλος, τα οπλοστάσια των σχεδιαστών πολιτικής εξαντλούνται. Ελάχιστη διαφορά θα κάνει πλέον η περαιτέρω ποσοτική χαλάρωση, δεν απέμειναν περιθώρια για τη λήψη επεκτατικών δημοσιονομικών μέτρων στις περισσότερες προηγμένες οικονομίες, και η δυνατότητα των κρατών να διασώζουν τα μεγάλα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα – που είναι πολύ μεγάλα για για να αφεθούν να καταρρεύσουν αλλά και πολύ μεγάλα ... για να σωθούν εν τέλει – έχει περιοριστεί πια δραστικά.

Καθώς λοιπόν εξατμίζονται οι απατηλές ελπίδες των αισιοδόξων για μια ταχεία τύπου V ανάκαμψη της παγκόσμιας οικονομίας, ο προηγμένος κόσμος φαίνεται να οδεύει στην καλύτερη περίπτωση προς μια ανάκαμψη τύπου U που σε ορισμένες πειρπτώσεις – της Ευρωζώνης και της Ιαπωνίας – μπορεί να χρειαστεί τόσο καιρό για να επιτευχθεί ώστε να πρέπει να επεκταθεί σε ένα σχήμα τύπου L, δηλαδή σε κάτι που προσομοιάζει με ύφεση. Η αποφυγή της διπλής ύφεσης στη συνέχεια θα γίνει πολύ δύσκολη.